Ses olayları konulu makalemizde ses olayları nelerdir ve ses olayları örnekleri sizlerle paylaşamaya çalışacağız. Ayriyeten Türkçe ses olayları detaylı olarak basit ve anlaşılır şekilde sizlere anlatmaya çalışacağız.
Ses Olayları
Türkçede ünlü ve ünsüz harflerle ilgili çeşitli ses olayları vardır. Kelime köküne gelen ek sonucunda bazı ses olayları meydana gelmektedir. Bu ses olayları aşağıda tek tek açıklanmıştır.
Ünlü Düşmesi
Bu ses olayı çeşitli yollarla oluşur. Bu yollar ;
- İki heceli bazı kelimelere gelen ünlü ek ile ikinci hecedeki ünlü düşmektedir.
- Birleşik kelimelerin bazılarında oluşum esnasında düşme olabilir.
- Bazı sözcükler yardımcı fiille kullanıldığında kelimedeki ikinci ünlü düşebilir.
- Bazı sözcüklere gelen yapım ekleri ile bu ses olayı gerçekleşebilir.
- “-İdi, -imiş, -ise” ek fiilleri sözcükle birleştiği zaman i sesi düşebilir.
- “İle” kelimesi bir sözcükle birleştiğinde i sesi düşer.
Bu durumlar sonucunda bu ses olayı yaşanmaktadır. Bu ses olayına ünlü düşmesi denir.
Ünsüz Düşmesi
K ile biten kelimeye cık eklerinden birinin gelmesiyle k sesi düşer. Bu olaya ünsüz düşmesi denir.
Ünlü Türemesi
Ünsüz ile biten bazı kelimelere gelen cik eki sonucunda türeme gerçekleşir. Bazı kelimeler pekiştirilirken bu ses olayı görülebilir. Bu ses olayına ünlü türemesi denmektedir.
Ünsüz Türemesi
Ünsüz ile biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığında yada ünlüyle başlayan bir yardımcı fiille birleştiğinde kelimenin sonundaki ünsüzden bir tane daha gelir. Bu ses olayına ünsüz türemesi veya ünsüz ikizleşmesi denir.
Ünlü Daralması
Türkçe’de geniş ünlü ile biten fiile gelen yor eki ile geniş ünlü daralarak dar ünlüye dönüşür. Bu ses olayına ise ünlü daralması denir. Geniş ünlüler -a, -e dar ünlüler ise ı, i, u, ü’dür. Daralma 2 şekilde gerçekleşir. Diğeri ise de ve ye fiiline gelen yor eki ile daralma gerçekleşir.
Ünsüz Yumuşaması ( Ünsüz Değişimi )
Sonu p, ç, t, k ile biten kelimelere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonu yumuşar ve kelime sonundaki ünsüzler b – c – d – g’e dönüşür. Bu ses olayına ise ünsüz yumuşaması veya ünsüz değişimi denir. Fakat her kelimede yumuşama olmaz. Yumuşamanın olmadığı durumlar şunlardır;
- Yabancı kökenli kelimelerde yumuşama olmaz.
- Tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz.
- Özel isimlerde yazılışta yumuşama olmaz ama okunuşta yumuşama varmış gibi okunur.
Bu durumlarda yumuşama olmaz.
Ünsüz Benzeşmesi
p, ç, t, k, f, s, ş, h ile biten bir kelimeye c-d-g ile başlayan kelimeler geldiğinde c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ ye dönüşür. Bu ses olayına ise ünsüz benzeşmesi yada ünsüz sertleşmesi denir.
Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Ünsüzler)
Ünlü bile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya kaynaştırma harfleri girmektedir. Bu harflere yardımcı ünsüz de denmektedir. 4 tanedir; n, s, ş, y.
Ulama
Ünsüz ile biten bir kelimenin ünlü ile başlayan bir kelimeye eklenmesine ulama denir. Dikkat edilmesi gereken ise kelimeler arasında noktala işaretleri varsa ulama olmaz.
Küçük Ünlü Uyumu
İlk olarak bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü dar ünlü ise sonraki hecelerde de dar ünlü olmalıdır. İkinci olarak ise sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü varsa devamında ya dar yuvarlak yada düz geniş ünlü olmalıdır. Bu kurala küçük ünlü uyumu denmektedir. Düz ünlüler a, e, ı, i yuvarlak ünlüler o, ö, u, ü dar yuvarlak ünlüler u, ü düz geniş ünlüler ise a, e’ dir.
Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe’de bir sözcük kalın ünlü ile başlamış ise devamında gelen ünlülerde kalın olmalıdır. Eğer ince bir ünlü ile başlamışsa devamında gelen ünlülerde ince olmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir. Diğer adı ise incelik kalınlık uyumudur. Kalın ünlüler a, ı, o, u’dur. İnce ünlüler ise e, i, ö, ü’ dür.