Büyük ünlü uyumu yazımızda büyük ünlü uyumu nedir ve büyük ünlü uyumu kuralı nedir soruların cevabını bulmaya çalışacağız. Ardından büyük ünlü uyumuna aykırılık ve büyük ünlü uyumuna uyan kelimeler nelerdir sorusunu cevaplayacağız.
Büyük ünlü Uyumu Nedir ?
Türkçede sıklıkla karşımıza çıkan, okullarda öğretilen birçok ses olayları vardır. Bunlardan biri de büyük ünlü uyumu olarak biliniyor. Büyük ünlü uyumu nedir diye sorulduğunda ilk önce Türkçedeki ünlü harfler nedir sorusuna yanıt bulmak gerekiyor.
Türkçede ünlü harfler
Türkçede 8 tane ünlü harf bulunmaktadır. Bunlar: “a, e, ı, i, o, ö, u, ü” harfleridir. Bunların 4’ü kalın ünlü, 4’ü ince ünlü olarak ayrılır. Kalın ünlüler “a, ı, o, u” ve ince ünlüler “e, i, ö, ü” dür.
Büyük ünlü Uyumu Nasıl Olur?
Büyük ünlü uyumunu sağlamak için büyük ünlü uyumu kuralı bilinmelidir. Bu kural ise Türkçede bir sözcüğün ilk hecesi kalın ünlü ile başlamışsa o sözcüğün diğer ünlü harfleri de kalın veya bir sözcüğün ilk hecesi ince ünlü ile başlamışsa kendinden sonra gelen ünlülerinde ince olması gerekir. Büyük ünlü uyumu kuralı nedir sorusunun cevabı işte bu şekildedir. Bu kurala aynı zamanda “kalınlık-incelik uyumu” da denilmektedir.
Büyük ve küçük ünlü uyumu birbirine karıştırılmaktadır. Büyük ünlü uyumu kelimede kalın ünlülerin kalın ünlülerle, ince ünlülerin ince ünlülerde devam etmesiyken, küçük ünlü uyumu ise ünlü harflerin düz-yuvarlak, kalın-geniş olmasıyla alakalıdır. Örneğin;
“Kol-tuk-tan” kelimesi hecelerine ayrıldığında hecelerdeki ünlü harfler “o-u-a” olarak görülmektedir. Bu harflerin hepsi kalın ünlü olduğu için bu kelime büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
“Çi-çek” kelimesi hecelerine ayrıldığında hecelerdeki ünlü harfler “i-e” olarak görülmektedir. Bu harflerin hepsi ince ünlü olduğundan büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
Büyük ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler
Büyük ünlü uyumuna uyan bir çok kelime vardır. Bunlar ince sesliler ve kalın sesliler olarak 2’ye ayrılır.
Kalın sesliler:
Çorap, kazak, maşa, koltuk, havalandırmak, kapanmak, atlatmak, kalkınmak, uçak, yastık, ayakkabı, vatandaş, mayalamak, koparmak, sallamak, takı, ovalamak, çocuk, sorgulamak, bardak, çaydanlık, buzdolabı, sabun…
İnce sesliler:
Terlik, beklemek, kestirmek, kelime, çentik, ördek, özgürlük, ütülemek, sevilmek, tekerleme, düşünce, emniyet, sergi, esirgemek, özellik, mesire, centilmen, kemer, ölmek, çekmek, merdiven, tencere, kedi, perde…
Türkçede kelimelere gelen ekler de büyük ünlü uyumuna istisnalar dışında uyar. Bunlardan bazıları; okul-da, kalem-i, bak-mış,
sev-di, sat-tı, gel-miş…
Büyük ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler
Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimeler, bir kelimede kalın ve ince ünlülerin aynı anda kullanılması sonucu oluşur. Bunlar:
Kalem, kitaplık, televizyon, sehpa, kıyafet, sahiplenmek, macera, elma, hikaye, demokrasi, mücadele, haber, yasemin…
Büyük ünlü Uyumunun Aranmadığı Kelimeler Nelerdir?
Türkçeye başka dillerden geçmiş olan sözcüklerde yani alıntı, Türkçe kökenli olmayan kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Bu kelimelerde her ne kadar büyük ünlü uyumuna aykırılık olmuş gibi görülse de bunlar istisnai kelimelerdir. Örneğin; otomatik, penaltı, sinema, korner, katip, model, orijinal…
Bitişik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin; bilgisayar, şekerpare, nolur, biçerdöver…
Uyarılar
- Kelime kökeni Türkçe olmasına rağmen bu kurala uymayan kelimeler de mevcuttur. Bunlar; anne, elma, ateş, inanmak…
- Türkçede bazı ekler büyük ünlü uyumunu bozmaktadır. Bu ekler; -ken, -leyin, -imtrak, -gil, -ki, -yor ekleridir.
Örnek: bakarken, geliyor, yeşilimtrak, sabahki, amcamgil, akşamleyin vb.
- Bazen bu ekler büyük ünlü uyumunu bozmayabilir. Örnek: sarı-mtrak, bekler-ken, teyzem-gil, gece-leyin, bakı-yor, evde-ki…
